श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा

परवा फेसबुक वर कुंडली जाळण्याच्या संदर्भात ओझरते वाचले. काही व्यक्ती ज्योतिष शास्त्राचा निषेध करण्यासाठी वा अंधश्रद्धेचे निर्मुलन करण्यासाठी तत्सम प्रकार करणार होते किंवा आहेत. मी जास्त तपशीलात वाचले नाही पण बऱ्याच दिवसा पासून डोक्यात घोलाणाऱ्या विषयाला कळत नकळत चालना मिळाली. तो विषय म्हणजे श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा.

सामान्यतः श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा यांना भिन्न समजण्यात येते कारण संस्कार. वर्तमान समाजावर प्रत्येक गोष्ट भिन्न असल्याचा संस्कार आहे. यामागे मानवाने विज्ञानामध्ये प्रगती करण्याचा काही प्रमाणात हातभार आहे मात्र त्यापेक्षा मानवी अहंकाराचा व्यापक प्रभाव आहे. अहंकार त्या ठिकाणी अज्ञान आहे. मानव स्वतःचे अज्ञान ना पाहतो ना त्याच्या मर्यादेत राहतो यामुळेच माझी ती श्रद्धा तेच इतरांची अंधश्रद्धा असा प्रकार करतो. मानवाला स्वतःच्या आकलन मधील सापेक्षता ना समजते ना उमजते.

कोणत्या व्यक्तीची, कोणती श्रद्धा ही श्रद्धा? व कोणती श्रद्धा ही अंधश्रद्धा आहे? थोडक्यात श्रद्धा असो की अंधश्रद्धा याचे मोजमाप करण्याचे परिमाण काय? यामध्ये निर्णायक काय? श्रद्धा व अंधश्रद्धा मोजण्याचे कोणतेही एकाच परिमाण नाही. माणूस ढोबळ मानाने निर्णय घेतो ते देखील स्वतःच्या दृष्टी व आकलन क्षमता यानुसार. मानवी दृष्टी असो की आकलन परिपूर्ण आहेत का? मानव या दृष्टी व आकलन यांना परिपूर्ण मानत यांना मूलाधार ठरवत याच दृष्टी-आकलन यांच्या सापेक्ष दुसऱ्यांचे परीक्षण-समीक्षण करतो तसेच स्वतःचा दृष्टीकोन व आकलन इतरांवर लादण्याचा प्रयन्त करतो.

वास्तवात श्रद्धा व अंधश्रद्धा या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत. श्रद्धा असेल तरच अंधश्रद्धा अन्यथा अंधश्रद्धा निर्माण होणार नाही. बऱ्याच कालखंडापासून समाजात एक वर्ग धर्मवादी(धर्मावर श्रद्धा) तेच दुसरा वर्ग विज्ञानवादी(विज्ञानावर श्रद्धा ठेवणारा) असे गट आहेत. एक धर्माला सत्य मानतो तेच दुसरा विज्ञानाला सत्य मानतो. यादोघात बऱ्याचदा वाद-विवाद ते संघर्ष होतात. दोघे एकमेकाची श्रद्धा तपासण्याचा प्रयन्त करताना एकमेकावर अंधश्रद्धा असल्यचा आरोप करतात.

एक वर्ग मानतो की आत्मा आहे तेच दुसरा वर्ग मानतो की आत्मा नाही. या दोन्ही वर्गातील व्यक्तींचा व्यक्तिगत अनुभव काय? शून्य. दोघांची भिस्त उधार-उसनवारीच्या माहितीवर आधारित आहे. कोणताही धर्म कोणताही दावा करीत नाही मात्र धर्मवादी दावा करतात. तसेच विज्ञान आत्मा नाकारता नाही पण विज्ञानवादी नाकारतात. मुळात धर्म म्हणजे जे आपण धारण करतो त्याचे मर्म जाणणे. याठिकाणी दुसऱ्या शब्दात आत्मानुभूती म्हणजे धर्म आहे. इथे व्यक्तिगत अनुभव महत्वाचा आहे तसेच जगातील समस्त अध्यात्मिक धर्म फक्त मार्गदर्शक आहेत. यामार्गावरून ज्यांनी वाटचाल केली त्यांनी आत्मा हे नाव दिले.अर्थात तो त्याचा व्यक्तिगत अनुभव असल्याने त्यावर प्रश्नचिन्ह निर्माण करता येणार नाही परंतु काही महाभाग स्वतःची मर्यादा नपाहता नसलेली पाजळतात कारण तर्क.

विज्ञानवादी व्यक्ती स्वतःच्या तर्काने आत्मा नाकारतो कारण अजून त्याला वैज्ञानिक आधार मिळालेला नाही. जो वास्तवात विज्ञानाचा ज्ञानी तो फक्त इतकेच सांगेल की वर्तमान विज्ञानाणे आत्मा शोधला नाही यामुळे आत्मा आहे की नाही या दुहेरी शक्यता असून यापैकी निखळ एकाचे समर्थन करणार नाही. ज्ञानी तोच जो स्वतःचे अज्ञान जाणतो तसेच अज्ञानी तोच जो स्वतःचे ज्ञान जाणतो.

अज्ञानी हा धर्मवादी असो की विज्ञान वादी असो त्याला स्वतःची श्रद्धा दिसते तसेच या श्रद्धा सापेक्ष इतरांची अंधश्रद्धा भासते मात्र सापेक्षता केंद्र बदलता चित्र उलटे होते. आपण आपली श्रद्धा अथवा अंधश्रद्धा यासंदर्भात निर्णय घ्यावा कारण स्वातंत्र मात्र इतरांच्या श्रद्धे-अंधश्रद्धेचे निर्णायक होता अज्ञान व अहंकार आहे. आपण आपले आचरण करताना श्रद्धा हीच अंधश्रद्धा याचे भान राखत आचरण केले तर कोणत्याही प्रकारचा दावा-अट्टाहास तसेच फसवणूक व पिळवणूक होणार नाही. तसेच कोणत्याही प्रकारचा विवाद होणार नाही.

आपण इतरांची श्रद्धा-अंधश्रद्धा तपासण्या पेक्षा स्वतःच्या श्रद्धे मधील अंधश्रद्धेचा मागोवा घेतला तर स्वतःचे अज्ञान दूर होत अहंकारावर अंकुश ठेवणारा विवेक निर्माण होण्यास मदत मिळेल. विवेक दृष्टीने पाहता या जगात कोण काय करते यापेक्षा आपण काय करतो, कसे पाहतो, कसे आकलन करतो याला अनन्य साधारण महत्वाचे आहे. बघा जमते का?